तुम्ही दवाखान्यात मृत्यूशी झुंजत असताना हे पत्र लिहिलं होतं. भारत सरकारने तुम्हाला १९९० मध्ये भारतरत्न किताब दिला तेव्हा तुम्ही भारतात आला होतात. त्यावेळी मी कॉलेजमध्ये होतो. दूरदर्शनवर, वर्तमानपत्रात फोटोत पाहिलेलं तुमचं व्यक्तिमत्त्व डोळ्यासमोर उभं राहतंय. वेगवेगळ्या रंगांच्या फुल्या, नक्शी असलेला फूल बाह्यांचा शर्ट, खिशाला दोन पेन अडकवलेले, बोलके डोळे, पांढरे कुरळे केस, मागे वळण दिलेले. चेहरा काळा, रापलेला, हसरा. हुबेहूब महात्मा गांधी जसं हसायचे तसं तुम्ही हसता आहात असं जाणवून गेलं होत. पुढे अनेकदा दूरदर्शनवर तुमचा दर्शन झालं की जाणवायचं कला माणूस किति सुंदर असतो.
गांधीचा आणि तुमचा संबंध काही हास्यातले साम्यापुरता नव्हता. दक्षिण अफ्रिकेत तुम्ही गांधीजींची सामाजिक न्यायाची वंशभेदविरोधी लढाई पुडे नेली. तिचे वारस झालात. ती लढाई जिंकून दाखवलीत. द. आफ्रिकेला खंर स्वातंत्र्य मिळवून दिलंत. तिथला वंशभेद गाडला. गरिबी मिटवण्यासाठी प्रयत्न केले. काळे व गोरे यांत समन्वयाची भूमिका रुजवली.
तुमचं सारं जगणं पाहिलं की कुणीही अचंबीत व्हावं असं आहे. १८ जुलै १९१८ रोजी द. आफ्रिकेतल्या मावेधा या गावी थिंबू कुटुंबात तुम्ही जन्मलात. थिंबूहे एक प्राचीन कृष्णवर्णिय जमातीचं नाव. तूमचं लहानपणीचं नाव झोसा. त्याचा अर्थ होतो, अडचण निर्माण करणारा. पण तुम्ही आयुष्यभर अडचणी असणाऱ्यांना मदत केली. नंतर तुमच्या गोत्रावरून तूमचं नाव मदिबा पडलं. प्रेमाने आजही तुम्हाला द. आफ्रिकेत नागरिक याच नावानं संबोधतात. तुमचे खापर पंजोबा थिंबू टोळीचे प्रमुख होते. केप प्रांतात या टोळीतले लोक राहतात. या खापर पंजोबाच्या एका मुलाचं नाव मंडेला होतं. त्या मंडेलांशी तुमचं नातं; तुमच्याही आडनावात मंडेला नाव आलं.
तुमच्या कुटुंबात कुणी शाळेचं तोंडही पाहिलं नव्हतं. आधी तुम्ही शिकलात. पुढे वकील झालात. जोहान्सबर्गमध्ये राहत असताना तुम्ही वसाहतवाद विरोधी आंदोलनात सहभागी झालात. त्यावेळी भारताला नुकतंच स्वातंत्र्य मिळालं होतं. अफ्रिकन नॉशनल काँग्रेसच्या झेण्ड्याखाली तुमचा स्वातंत्र्य लढा सुरु होता. या पक्षाच्या यावक आघाडीचे सदस्य म्हणून काम सुरु केलं आणि हळूहळू तुम्ही नेते बनलात.
चळवळीत तुमच्यावर कार्ल मार्क्स यांच्या विचारांचा पगडा बसला. महात्मा गांधी यांचे विचारही तुम्हाला पटले. मार्क्स आणि गांधी या दोघांच्या विचारांचा समन्वय करत तुम्ही लढत राहिलात.
वसाहतवादी ब्रिटीश गोरयान्च तुमच्या देशावर वर्चस्व होतं. हे गोरे लोक व द. अफ्रिकन नागरिकांना लोकशाही हक्क नाकारत होते. रंगावरून भेद करत होते. कृष्णवर्णीयांना त्यांचे हक्क मिळावेत, त्यांना सन्मानानं जगता यावं हा तुमचा आणि सहकाऱयांचा अट्टाहास होता.
1962 साली तुम्हाला वसाहतवाद विरोधी आंदोलनात अटक झाली. जन्मठेपेची शिक्षा झाली. त्यानंतर 27 वर्षे तुम्ही तुरुंगात होतात. हालअपेष्टा भोगून तुम्ही तुरुंगातून स्वातंत्र्याची लढाई लढलात. तुमच्या सुटकेसाठी जगभरातून दबाव आला. मग कुठे वसाहतवादी गोरे नमले. 1990 साली तुमची सुटका झाली. तुरुंगानं तुम्हाला नवा जन्म दिला. उजळून टाकलं. तुम्ही बाहेर येताच दक्षिण अफ्रिकेचे नेते बनलात. सवर् पक्ष तुमच्या भोवती उभे राहिले. तुम्ही आफ्रिकन नॅशनल काँग्रेसचे अध्यक्ष झालात. त्याच काळात तुमचं आत्मचरित्र प्रकाशित झालं. तुमचे तुरुंगातले दिवस आणि चिंतन जगभराच्या लोकांनी अधाश्यासारखं वाचून काढलं.
त्यावेळी द. आफ्रिकेचे राष्ट्राध्यक्ष एफ. डब्ल्यू क्लकर् हे गोरे होते. त्यांच्याशी तुमच्या वाटाघाटी यशस्वी झाल्या. 1994 साली नव्याने निवडणुका झाल्या. या निवडणुकांत पहिल्यांदा कृष्णवणीर्य नागरिकांना मतदान करता आले. तुम्ही प्रचंड मतांनी जिंकलात. त्यानंतरच्या राष्ट्रीय संकटात तुम्ही देशाचे राष्ट्राध्यक्ष झालात. 10 मे 1994 ते 14 जून 1999 अशी पाच वर्षे तुम्ही कारभार केलात.
पाच वर्षाच्या काळात तुम्ही द. आफ्रिकेचा स्वप्नवत कायापालट केला. नवी राज्यघटना लागू केली. सत्य आणि समन्वय हे तुमच्या कारभाराचं सूत्र होतं. जमीन सुधारणेचा महत्त्वाचा क्रांतिकारक कार्यक्रम तुम्ही राबवला. गरिबीविरुद्ध युद्ध पुकारलंत. प्रत्येक नागरिकाला आरोग्यसेवा ही तुमची घोषणा गाजली. त्याचा खेडोपाडी नागरिकांना लाभ मिळाला. जगभरात तुमच्या कार्यामुळे तुम्ही मान्यता पावलात. पाच वर्षांची कारकीर्द संपल्यानंतर दुसऱ्यांदा निवडणूक लढण्यास तुम्ही नकार दिला. नव्या लोकांना संधी दिली. सत्तेच्या मायाजालाला नकार देणं हे मोजक्या मोठ्यांना जमतं. सारे मोठे नेते या मार्गाने जात नाहीत. या बाबतीतही तुम्ही गांधीजींचे वारस ठरलात.
तुम्ही 1999 नंतर राजकारणातून निवृत्ती घेतलीत. सर्वसामान्य नागरिकांसाठी स्वयंसेवी संस्था काढून काम सुरु केलं. गिरीब निर्मूलनासाठी प्रयत्न सुरु ठेवलेत. आरोग्य सेवा लोकांपर्यंत नेण्याचा खटाटोप केला. 1983 साली तुम्हाला नोबेल पुरस्कार मिळाला. रशियाने तुम्हाला आॅर्डर आॅफ लेनीन हा किताब दिला. द. आफ्रिकेने तुम्हाला राष्ट्रपिता हा किताब देऊन तुमचं ऋण मान्य केलं. तुम्हाला जगभरातले एकूण अडीचशे पुरस्कार मिळाले. महात्मा गांधी गेल्यानंतर त्यांचा अंश आपल्या आहे हे समाधान तुमच्याकडे बघून मिळायचे. द. आफ्रिकेचा पहिला काळा अध्यक्ष झाल्यावर तुम्ही म्हणालात मी लोकशाही समाजवादी आहे. तेव्हा भांडवली जगाने चमकून बघितलं कुणी कुत्सितपणे हसलं, कारण तो काळ जागतिकीकरणाच्या आरंभाचा होता. साम्यवादी रशिया कोसळला होता, समाजवादी देशांची पीछेहाट झालेली होती, क्युबा आणि फिडेल कॅस्ट्रो दोघेही थकले होते. चीनने वेगळी वाट निवडली होती.
गांधीजींच्या भारतात शायनिंग इंडियाचे वारे जोरात होते. अमेरिकेकडे आणि तिथल्या भांडवलाकडे, त्या भांडवलाच्या नियंत्रणकर्त्यांच्या इशाऱयाकडे भारतीय राजकर्त्यांचे डोळे लागले होते. त्या इशाऱ्यावर इथली अर्थव्यवस्था विकासाकडे हलत होती. अशा वेळी तुम्ही समाजवादाचा नारा देणं, समाजवादी जग शक्य आहे असं म्हणणं मोठे धाडसाचं होते.
तुम्ही धाडस दाखवलंत. कारण हरणं तुम्चाय सारख्यांना मान्य होणारच नाही. जगभरचे गरीब जिंकले पाहिजेत हाच तुमच्या लढाईचा गाभा होता. तुम्ही मार्क्स स्वीकारलात पण पोथी नाकारलीत. मार्क्सचा विचार दररोज नवा होत असतो. पोथी शिळी होत जाते हे तुम्ही दाखवून दिलंत. सक्रिय असेपर्यंत तुम्ही गांधींसारखेच एकटे पडला नाहीत. कंपू, डबके करुन राहिला नाही, वावरला नाहीत. जनप्रवाहाच्या मध्यभागी तुम्ही आणि लोक तुमच्या भोवती राहिले. लॉंग वॉक टू फ्रिडम आणि प्रेसिडेन्शीयल इयर्स ही तुमची दोन पुस्तकं गाजली. या दोन्ही पुस्तकांत तुम्ही जे जगलात आणि जसा विचार केला तसं चिंतन, जीवनानुभव तुम्ही मांडला. तुमचं नव्या जगाचं स्वप्न या पुस्तकामध्ये आलंय. नवा माणूस घडविण्यासाठी तुमचे प्रयत्न त्यात मांडलेत.
निर्भय जगावं कसं हे तुमच्यासारख्या माणसांकडून शिकावं. 27 वर्षे तुरुंगवास म्हणजे साधासुधा काळ नव्हे. या काळात तुम्ही द. अफ्रिकन माणसाच्या मुक्तीचा विचार जिवंत ठेवलात. तुरुंगातून अफ्रिकन नॅशनल काँग्रेसच्या कार्यकर्त्यांना लढण्याची प्रेरणा दिलीत.
तुमचं प्रत्यक्ष जीवन म्हणजे समाजवादी विचाराची एक कृतीच. तुमचा साधेपणा, काम करणं, कार्यकर्त्याशी असणारा सद्भाव याला तोड नाही. तुम्ही कौटुंबिक जीवनही समृद्ध जगलात. तीन पत्नी व तीन अपत्य. त्या प्रत्येकाला तुम्ही न्याय दिला. तुम्ही तीन लग्न केलीत, निभावलीत. आमच्या देशात हे ऐकून लोक नाकं मुरडतील, पण तुमच्या समाजात ती प्रथा आहे. शिवाय तिन्ही पत्नींना तुम्ही बरोबरीनं वागवलंत. त्यांच्या व्यक्तिविकासाला पूरक ठरलात. दुसाऱ्या पत्नी विनी मंडेला यांच्यावर भ्रष्टाचाराचे, गैरवर्तणुकीचे आरोप झाले, तुम्ही नीतिमान वागणं, भ्रष्ट न होण्याच्या बाजूचे कट्टर समर्थक. तरीही विनी मंडेला जोपर्यंत भ्रष्टाचारी सिद्ध होत नाहीत तोपर्यंत मी तिच्या बाजूला अशी भूमिका तु्म्ही घेतलीत. त्या भ्रष्टाचारी आहे हे सिद्ध झाले आणि तुम्ही विनींचा पाठिंबा काढून घेतला.
आता जगभर तुमच्यासारखी माणसं कमी राहिली आहेत. मार्क्स, गांधी, लेनीन यांच्या परंपरेतले तुम्ही आमच्यासाठी कायम प्रेरक शक्ती म्हणून वावरलात. जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यात लढणाऱया माणसाला तुम्ही आधार वाटत आलात.
तुम्ही दिलेला लढाईचा वारसा सर्व काळी, सावळी, गोरी मुलं अभिमानानं मिरवतील असा आहे.
jepee keÀeboUkeÀj
rajak2008@gmail.com
